Ochrona sygnalistów, czyli osób zgłaszających nieprawidłowości w organizacjach, stała się istotnym elementem zapewnienia transparentności i przeciwdziałania nadużyciom zarówno w sektorze prywatnym, jak i publicznym. W odpowiedzi na rosnące zapotrzebowanie na regulacje w tym zakresie, Unia Europejska przyjęła Dyrektywę 2019/1937 w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii, zwaną powszechnie Dyrektywą o ochronie sygnalistów. Celem tej dyrektywy jest stworzenie jednolitych standardów ochrony sygnalistów we wszystkich państwach członkowskich, w tym w Polsce.
Dyrektywa UE o ochronie sygnalistów
Dyrektywa 2019/1937 została uchwalona w celu zapewnienia skutecznej ochrony sygnalistów przed represjami, wzmocnienia procedur zgłaszania nieprawidłowości oraz poprawy egzekwowania prawa w Unii Europejskiej. Przepisy tej dyrektywy obejmują zarówno sektor publiczny, jak i prywatny, a jej celem jest ochrona osób, które zgłaszają naruszenia prawa UE, takie jak naruszenia dotyczące zamówień publicznych, ochrony środowiska, ochrony konsumentów, przeciwdziałania praniu pieniędzy, bezpieczeństwa żywności czy ochrony prywatności i danych osobowych.
Dyrektywa nakłada na państwa członkowskie obowiązek wprowadzenia odpowiednich przepisów krajowych, które zapewnią skuteczną ochronę sygnalistów. Państwa te miały czas na implementację dyrektywy do grudnia 2021 roku. Polska, podobnie jak inne kraje członkowskie, wdraża te przepisy do krajowego porządku prawnego, co wiąże się z określeniem szczegółowych regulacji dotyczących zgłaszania nieprawidłowości i ochrony sygnalistów.
Podstawowe prawa sygnalistów wynikające z dyrektywy UE
Dyrektywa UE o ochronie sygnalistów określa szereg kluczowych praw, które muszą zostać zagwarantowane sygnalistom. Najważniejsze z nich to:
- Zakaz działań odwetowych
Dyrektywa ustanawia jedno z najważniejszych praw dla sygnalistów – zakaz działań odwetowych. Oznacza to, że pracodawca nie może podejmować żadnych działań represyjnych wobec osoby, która zgłasza nieprawidłowości.
Zakaz obejmuje m.in.:
- Zwolnienie z pracy,
- Degradację,
- Obniżenie wynagrodzenia,
- Zmianę stanowiska na mniej korzystne,
- Wszelkie formy zastraszania, dyskryminacji czy wykluczenia zawodowego.
Działania odwetowe są surowo zabronione zarówno w sektorze publicznym, jak i prywatnym. W przypadku stwierdzenia naruszenia tego zakazu, pracodawca może zostać pociągnięty do odpowiedzialności prawnej, a sygnalista może dochodzić swoich praw przed sądem.
- Poufność i anonimowość zgłoszeń
Kolejnym istotnym prawem sygnalistów jest prawo do poufności. Dyrektywa nakłada na pracodawców obowiązek zapewnienia poufności tożsamości sygnalisty. To oznacza, że tożsamość osoby zgłaszającej naruszenia musi być chroniona na każdym etapie postępowania, a informacje dotyczące sygnalisty mogą być ujawnione jedynie w przypadkach przewidzianych prawem.
Dla wielu sygnalistów kluczowe jest również zapewnienie możliwości zgłaszania naruszeń w sposób anonimowy. Chociaż dyrektywa UE nie nakłada obowiązku przyjmowania zgłoszeń anonimowych, zaleca tworzenie takich możliwości, aby sygnaliści czuli się bezpiecznie i nie obawiali się działań odwetowych.
- Prawo do wsparcia i ochrony prawnej
Dyrektywa przewiduje, że sygnalistom, którzy zgłosili nieprawidłowości, przysługuje prawo do wsparcia prawnego oraz ochrony w przypadku dochodzenia swoich praw przed sądem. Państwa członkowskie są zobowiązane do zapewnienia odpowiednich mechanizmów wsparcia, takich jak darmowa pomoc prawna dla sygnalistów, którzy padli ofiarą działań odwetowych. Dodatkowo, sygnaliści powinni mieć możliwość korzystania z porad instytucji państwowych odpowiedzialnych za ochronę ich praw.
- Prawo do odszkodowania
Sygnaliści, którzy poniosą szkodę w wyniku działań odwetowych, mają prawo dochodzić odszkodowania. W przypadkach, gdy pracodawca naruszy prawo zakazujące działań odwetowych, sygnalista może wnieść pozew o odszkodowanie za poniesione straty, takie jak utrata zatrudnienia, obniżenie wynagrodzenia lub inne negatywne skutki zawodowe.
Obowiązki pracodawców wynikające z dyrektywy UE
Dyrektywa UE nakłada również szereg obowiązków na pracodawców, którzy muszą wdrożyć odpowiednie procedury w celu zapewnienia ochrony sygnalistów. Najważniejsze z tych obowiązków to:
- Wprowadzenie wewnętrznych kanałów zgłaszania nieprawidłowości
Pracodawcy w sektorze prywatnym (zatrudniający co najmniej 50 pracowników) oraz wszystkie instytucje publiczne są zobowiązani do wprowadzenia wewnętrznych kanałów zgłaszania nieprawidłowości. Kanały te powinny umożliwiać pracownikom bezpieczne i poufne zgłaszanie naruszeń prawa, bez obawy o represje. Pracodawca musi również wyznaczyć osoby odpowiedzialne za rozpatrywanie zgłoszeń oraz wdrożyć mechanizmy umożliwiające sprawne i transparentne rozpatrywanie zgłoszeń.
- Informowanie pracowników o procedurach zgłaszania nieprawidłowości
Kolejnym obowiązkiem pracodawców jest zapewnienie, że pracownicy są odpowiednio poinformowani o dostępnych procedurach zgłaszania nieprawidłowości. Pracodawca musi jasno komunikować, w jaki sposób zgłoszenia mogą być składane, jakie prawa przysługują sygnalistom oraz jakie środki ochrony są stosowane. Informacje te powinny być udostępnione w formie pisemnej, np. w regulaminach pracy lub na stronach internetowych pracodawcy.
- Zapewnienie terminowego rozpatrywania zgłoszeń
Dyrektywa wymaga, aby zgłoszenia sygnalistów były rozpatrywane w sposób szybki i transparentny. Pracodawcy są zobowiązani do potwierdzenia otrzymania zgłoszenia w ciągu siedmiu dni oraz do udzielenia odpowiedzi na zgłoszenie w ciągu trzech miesięcy. W tym czasie pracodawca powinien podjąć odpowiednie kroki w celu wyjaśnienia sprawy i, jeśli to konieczne, wdrożenia działań naprawczych.
Ochrona sygnalistów w Polsce – stan obecny i planowane zmiany
Chociaż Dyrektywa UE o ochronie sygnalistów jest obowiązująca, Polska wciąż pracuje nad pełną implementacją jej przepisów do krajowego porządku prawnego. W momencie publikacji tego artykułu w polskim systemie prawnym brakuje szczegółowych, kompleksowych przepisów dotyczących ochrony sygnalistów, jednak projekt ustawy o ochronie sygnalistów jest w toku prac legislacyjnych. Ustawa ta będzie obejmować zasady zgłaszania nieprawidłowości, ochrony sygnalistów oraz obowiązki pracodawców, w zgodzie z wymogami dyrektywy UE.
Wnioski
Ochrona sygnalistów jest kluczowym elementem budowania transparentnych i etycznych organizacji w Polsce i Unii Europejskiej. Sygnalistom przysługuje szeroka ochrona prawna, która obejmuje zakaz działań odwetowych, poufność zgłoszeń, prawo do wsparcia prawnego oraz odszkodowania w przypadku naruszenia ich praw. Pracodawcy mają obowiązek wprowadzenia wewnętrznych kanałów zgłaszania nieprawidłowości oraz zapewnienia, że pracownicy są świadomi swoich praw i możliwości zgłaszania naruszeń. Implementacja tych przepisów do polskiego prawa pozwoli na dalsze wzmocnienie pozycji sygnalistów i przeciwdziałanie nadużyciom w organizacjach.